2016 წელს რამდენიმე საერთაშორისო ორგანიზაციამ – მათ შორის ენერგეტიკის საერთაშორისო სააგენტომ და ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციამ – გამოაქვეყნა საგანგაშო მონაცემები ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებულ სიკვდილიანობაზე საქართველოში. მაშინ გამოქვეყნებულმა მონაცემებმა ფართო საზოგადოების ყურადღება მიიპყრო. მაშინდელი კვლევებით, ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის მაჩვენებლით საქართველო მოწინავე პოზიციას იკავებდა არა მხოლოდ რეგიონში, არამედ მსოფლიოში.
2016 წელს გამოქვეყნებული მონაცემების უმრავლესობა უშუალოდ გამოქვეყნებამდე არსებულ ინფორმაციას ეყრდნობოდა, ნაწილი კი იმ დროისთვის ყველაზე სრულყოფილ, 2012 წლის მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის ბაზას. მას შემდეგ ხელმისაწვდომი გახდა განახლებული და დაზუსტებული მონაცემთა ბაზები, რომელთა დახმარებითაც შესაძლებელი ხდება როგორც საქართველოში ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის და ზოგადი სოციალური ტვირთის ხელახლა შეფასება, ისე ქვეყნის მრავალწლიან დინამიკაზე დაკვირვება. ქვემოთ მოცემული მონაცემები ქმნიან საერთო სურათს იმაზე, თუ რა მასშტაბის ზიანს აყენებს ჰაერის დაბინძურება საქართველოს მოსახლეობას, როგორ იცვლებოდა მდგომარეობა წლიდან წლამდე და რამდენად განსაკუთრებულია ვითარება საქართველოში რეგიონის და სხვა ქვეყნების კონტექსტში.
სანამ უშუალოდ განახლებული მონაცემების განხილვაზე გადავალთ, მნიშვნელოვანია განიმარტოს, როგორ ითვლიან ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებულ სიკვდილიანობას და რაზე შეიძლება მეტყველებდეს ეს მონაცემი. როგორც წესი, დაბინძურებული ჰაერის ზეგავლენა ერთი პაციენტის სამედიცინო ისტორიაში მხოლოდ ირიბად და ვარაუდის საფუძველზე თუ ამოიკითხება. დაბინძურების ზეგავლენა, სრულად და მყარად, მოსახლეობის დონეზე ვლინდება სტატისტიკური მეთოდების დახმარებით. კავშირი ჰაერის დაბინძურებასა და ადამიანის ჯანმრთელობისთვის მიყენებულ ზიანს შორის სამედიცინო სტატისტიკაში ვლინდება – ამა თუ იმ დაავადების გავრცელების მატებაში, გაზრდილ სიკვდილიანობასა და ცხოვრების ხარისხის კლებაში.
როდესაც ვსაუბრობთ ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებულ სიკვდილიანობაზე, ვგულისხმობთ გარდაცვალების შემთხვევებს, რომლებშიც ფატალური შედეგის გამომწვევი მიზეზი ისეთი დაავადებაა, რომლის ჩამოყალიბებაშიც ჰაერის დაბინძურება დადასტურებული რისკ-ფაქტორია. ასეთი დაავადებები შეიძლება იყოს გულსისხლძარღვთა და სასუნთქი სისტემის პრობლემები ისევე როგორც ონკოლოგიური დაავადებები. როგორც წესი, ჰაერის დაბინძურება დაავადების არა ერთადერთი გამომწვევი მიზეზი, არამედ რამდენიმე შესაძლო გამომწვევ მიზეზთა შორის ერთ-ერთია. იმისთვის, რომ დადგინდეს კონტრეტულად ჰაერის დაბინძურების ზეგავლენა ამა თუ იმ დაავადების გავრცელებაში, კვლევები ეყრდნობიან მრავალკომპონენტიან სტატისტიკურ კვლევებს, რომელთა მეშვეობითაც სხვადასხვა ფაქტორების ზეგავლენის გაცალკევება ხერხდება.
დღეს სამეცნიერო ლიტერატურა ეყრდნობა ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის მაჩვენებლის გამოთვლის ორ ძირითად მოდელს – ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის (WHO) და ჯანმრთელობის მონაცემებისა და შეფასების ინსტიტუტის (IHME) მოდელებს. მოდელები ერთმანეთს ამყარებს – მიუხედავად განსხვავებული სტატისტიკური მიდგომებისა, ისინი, როგორც წესი, მსგავს შედეგებამდე მიდიან – მაგალითად, თუ ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მიხედვით გლობალურად 7 მილიონი გარდაცვალება უკავშირდება ჰაერის დაბინძურებას, ჯანმრთელობის მონაცემებისა და შეფასების ინსტიტუტის მიხედვით ეს მაჩვენებელი 6.7 მილიონს უტოლდება. ქვემოთ მოცემული ინფორმაცია ამ ორ ძირითად წყაროს ეფუძნება.
ჰაერი ბინძურდება როგორც ბუნებრივი, ისე ანთროპოგენული, ანუ ადამიანის საქმიანობასთან დაკავშირებული წყაროებიდან. ბუნებრივი დაბინძურების წყარო შეიძლება იყოს ქვიშის ნაწილაკები, მცენარის მტვერი და სხვა. საავტომობილო გამონაბოლქვი, ჭვარტლი და სამშენებლო ნარჩენები, მათგან განსხვავებით, ჰაერის დაბინძურების ანთროპოგენულ წყაროებს მიეკუთვნება. ითვლება, რომ ანთროპოგენული დაბინძურება პასუხისმგებელია ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის უდიდეს ნაწილზე. 2019 წელს გამოქვეყნებული მასშტაბური კვლევის მიხედვით, ჰაერის დაბინძურებასთან ასოცირებული 8.8 მილიონი გარდაცვალებიდან ანთროპოგენული დაბინძურება 5.5 მილიონზე პასუხისმგებელი.[1]
ცხადია, ჰაერის დაბინძურების ზეგავლენა ჭარბი სიკვდილიანობით არ ამოიწურება. ცნობილია, რომ ჰაერის დაბინძურება დაკავშირებულია გულსისხძარღვთა სისტემის, ნევროლოგიურ, ჰორმონალურ, ონკოლოგიურ, მენტალური ჯანმრთელობის, რეპროდუქციული სისტემის და სხვა ჯანმრთელობის პრობლემებთან. სიკვდილიანობის კვლევა ჰაერის დაბინძურების ზეგავლენის შეფასების ერთი მეთოდია, რომელიც განსაკუთრებით თვალსაჩინოს ხდის პრობლემის სიმწვავეს და მასშტაბს.
გრაფიკი 1 კრებს ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის მონაცემებს საქართველოში დამოუკიდებლობიდან 2019 წლის ჩათვლით. მასში მოცემულია ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის ჯამური რიცხვი, თითოეული წლისთვის. ეს მონაცემი ყველაზე მაღალი იყო 1992 წელს (9136), შესამჩნევი კლება კი 2000-იანი წლებიდან იწყება. გრაფიკი ცხადჰყოფს, რომ ზოგადი ტენდენცია კლებადია: 1990 წელს გარდაცვლილთა რაოდენობა (8907) თითქმის ორჯერ აღემატება 2019 წლის მაჩვენებლს (4787). გლობალურად ეს მაჩვენებლი ამავე პერიოდის განმავლობაში დიდწილად უცვლელი იყო.[2]
თუმცა სიკვდილიანობის ჯამური რაოდენობა სრულ სურათს ვერ ქმნის, რადგან ის არ ეფუძნება მოსახლეობის რაოდენობას. ეს განსაკუთრებით პრობლემური ხდება იმ შემთხვევებში, როცა ქვეყნის მოსახლეობა მნიშვნელოვან დემოგრაფიულ ცვლილებებს განიცდის. რადგან განხილულ პერიოდში ასეა საქართველოშიც, უფრო სასარგებლო მონაცემია სიკვდილიანობა 100,000 ადამიანზე, რაც მოსახლეობის ცვლილების ფაქტორს ითვალისწინებს. ამასთან, იმის გასაგებად, თუ რაზე მეტყველებს კლების ტენდენცია, მნიშვნელოვანია სიკვდილიანობის მაჩვენებელი შემადგენელ კომპონენტებად ჩაიშალოს. როდესაც ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებულ ზიანს განვიხილავთ, აუცილებელია გამოვყოთ ატმოსფერული და შენობის შიდა ჰაერის დაბინძურება.
ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურება მოიცავს ანთოპოგენური და ბუნებრივი დაბინძურების ისეთ წყაროებს, როგორიცაა მტვერი (მყარი ნაწილაკები), გამონაბოლქვი, ოქსიდები და სხვა, რომლებიც, სხვასთან ერთად, გროვდება სამეწარმეო საქმიანობის შედეგად, შიდა წვის ძრავებზე მომუშავე სატრანსპორტო საშუალებების გამოყენებისას, ბუნებრივი მტვრის გავრცელებისგან და სხვა. შენობის შიდა ჰაერის დაბინძურება, ძირითადად, ეხება საცხოვრებელ და სამუშაო გარემოში გავრცელებულ წყაროებს, მაგალითად, ღუმლის ან გამათბობლის გამონაბოლქვს ან თამბაქოს მოხმარებას. ატმოსფერული და შენობის შიდა ჰაერის ხარისხი დაკავშირებული, მაგრამ განსხვავებული საკითხებია, რადგან მათზე განსხვავებული ფაქტორები ზემოქმედებს და მათ განსხვავებული შედეგები ახასიათებთ. შესაბამისად, მეტი სიზუსტისთვის მნიშვნელოვანია მათი დამოუკიდებლად განხილვა.
გრაფიკი 2 შეიცავს სიკვდილიანობის მონაცემს 100,000 ადამიანზე 1990 წლიდან 2019 წლის ჩათვლით. ის ასევე აცალკევებს შენობის შიდა და ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებულ სიკვდილიანობას (ჯამური მაჩვენებელი ასევე ითვალისწინებს ოზონის კონცენტრაციასთან დაკავშირებულ, და დანარჩენ ორ წყაროსთან შედარებით უმნიშვნელო, სიკვდილიანობას).[3]
ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის შემადგენელ კომპონენტებად დაყოფა – შენობის შიდა და ატმოსფერული ჰაერის გამიჯვნა – მიუთითებს, რომ ბოლო ორი ათწლეულის მანძილზე მიღწეული კლება უმეტესად შენობის შიდა ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის შემცირებას უკავშირდება. ეს შემცირება, თავის მხრივ, პირველ რიგში, შეშის, როგორც გათბობის წყაროს გამოყენების შემცირებას უნდა უკავშირდებოდეს. შეშის, როგორც საწვავის, გამოყენება მთელს მსოფლიოში მცირდება.[4]
რაც შეეხება ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურებას, მასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობა 2019 წელს (51 გარდაცვალება 100,000 ადამიანზე) დაახლოებით იმდენივეა, რამდენიც ათი წლით ადრე (54). მიუხედავად იმისა, რომ მონაცემები მცირე კლებაზე მიუთითებს 90-იან წლებთან შედარებით, კლება, სტატისტიკური ცდომილების გათვალისწინებით, უმნიშვნელოა.
როგორც გრაფიკები გვიჩვენებს, წლების განმავლობაში ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურება ჯამური სიკვდილიანობის მზარდ წილზეა პასუხისმგებელი. ამ ტენდენციაზე პასუხისმგებელი დიდწილად შეწონილი ნაწილაკების, პირველ რიგში კი, მცირე ზომის (PM2.5 ნაწილაკები, რომელთა დიამეტრიც 2.5 მიკრომეტრზე ნაკლებია) ნაწილაკების კონცენტრაციაა. ითვლება, რომ ყველაზე დიდი ზიანი, მათ შორის სიკვდილიანობის კუთხით, ამ დამაბინძურებელს უკავშირდება. ამიტომ, მნიშვნელოვანია, ცალკე გამოვყოთ შეწონილი ნაწილაკების კონცენტრაციასთან ასოცირებული ზიანი და მისი ცვლილება წლების განმავლობაში.
ამავდროულად, სიკვდილიანობა არ არის ერთადერთი კრიტერიუმი, რომელიც ჰაერის დაბინძურების ზეგავლენის მასშტაბის და მისი შედარების საშუალებას იძლევა. არანაკლებ სასარგებლო მონაცემია ჰაერის დაბინძურების გამო დაკარგული შრომისუნარიანი სიცოცხლის წლები (DALY – Disability-Adjusted Life Years). ეს მაჩვენებელი აჯამებს ნაადრევი გარდაცვალების ან დაავადების შედეგად დაკარგულ შრომისუნარიან წლებს – ანუ იმ პროდუქტიულ დროს, რომელიც ადამიანმა ჰაერის დაბინძურების გამო დაკარგა, გარდაცვალების ან ავადობის გამო. ეს მონაცემი მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც ის ცდება მხოლოდ ფატალური შემთხვევების აღრიცხვას და ქმნის ჰაერის დაბინძურების ზეგავლენის შედარებით უფრო სრულ სურათს. ამასთან, სიკვდილიანობის მაჩვენებელი მჭიდრო კავშირშია მოსახლეობის დემოგრაფიულ სტრუქტურასთან – სიკვდილიანობის მატება შესაძლოა იმის შედეგი იყოს, რომ მოსახლეობა, საშუალოდ, უფრო ხანდაზმულია, და არა იმის, რომ ჰაერის დაბინძურების მხრივ მდგომარეობა გაუარესდა. სიკვდილიანობის ნაცვლად დაკარგული სიცოცხლის წლებზე ფოკუსირება ამ პრობლემასაც ჭრის.
გრაფიკი 3 გამოსახავს დაკარგულ შრომისუნარიან წლებს (DALY), 100,000 ადამიანზე, საქართველოში, მსოფლიოსა და ევროპაში. უკანასკნელი 3 ათწლეულის განმავლობაში ეს მაჩვენებელი ევროპაში მკვეთრად დაეცა და დღეს იქ ეს მონაცემი მსოფლიო საშუალოს ნახევარს უტოლდება. დაკარგული შრომისუნარიანი წლების რაოდენობა დროთა განმავლობაში შემცირდა საქართველოშიც, მაგრამ, ცდომილების გათვალისწინებით, ის მხოლოდ მცირედით ჩამორჩება მსოფლიოს საშუალო მაჩვენელებს, ევროპისას კი მკვეთრად აღემატება.[5]
ზემოთ მოცემული მონაცემები 2020 წლიდან წყდება, როცა მსოფლიოში COVID-19-ის პანდემია ცხადდება. პანდემია ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის გამოთვლას და გაანალიზებას მნიშვნელოვნად ართულებს. რადგან COVID-19, პირველ რიგში, სასუნთქი სისტემის დაავადებაა, პანდემიის პირველივე ტალღისას მიუთითებდნენ იმაზე, რომ „ქრონიკული რესპირატორული სტრესი“, რასაც დაბინძურებული ჰაერის წლების განმავლობაში სუნთქვა იწვევს, დაბინძურებულ ადგილებში დაავადების გართულების რისკს და სიკვდილიანობას გაზრდიდა. „ქრონიკული რესპირატორული სტრესი“ თავს იჩენს დაბინძურებულ ქალაქებში, ისევე როგორც იმ დასაქმებულთა შორის, რომელთათვისაც რესპირატორული პრობლემები პროფესიულ დაავადებებს მიეკუთვნება. ამ უკანასკნელს მიეკუთვნება, მაგალითად, სამთო-მოპოვებითი და სამრეწველო სექტორები, სადაც დასაქმებულები ხშირ რესპირატორულ ავადობაზე მიუთითებენ.
მოლოდინი იმაზე, რომ „ქრონიკული რესპირატორული სტრესი“ მოსახლეობის გარკვეულ ჯგუფებს უფრო მოწყვლადს გახდიდა ეპიდემიოლოგიურმა კვლევებმა დაადასტურა. რეგიონები და პროფესიები, სადაც მაღალია სასუნქი სისტემის დაავადებების გავრცელება, უფრო მოწყვლადი აღმოჩნდნენ COVID-19-ის მიმართ. პანდემიის ადრეულ ეტაპზევე, 2020 წლის ბოლოს ჩატარებულმა კვლევამ დაადასტურა, რომ „როგორც მოსალოდნელი იყო, ვირუსით გამოწვეული სიკვდილიანობა უფრო მაღალი იყო იმ უბნებში, სადაც PM2.5 ჭარბობდა. მკვლევართა ჯგუფის მიერ დეკემბერში გამოქვეყნებული ანგარიშის თანახმად, მსოფლიოში COVID-19-ით გარდაცვალების შემთხვევების 15% მყარი ნაწილაკებით დაბინძურებულ ჰაერს მიეწერებოდა. აღმოსავლეთ აზიის ძლიერ დაბინძურებულ ქვეყნებში ეს მაჩვენებელი 27% იყო.“[6]
თუმცა, მეორე მხრივ, COVID 19-ის პანდემიისას დაწესებულმა შეზღუდვებმა მნიშვნელოვნად გააუმჯობესა ჰაერის ხარისხი როგორც საქართველოში, ისე გლობალურად. შედეგად, რესპირატორული ავადობა შემცირდა. ფინური ენერგეტიკისა და სუფთა ჰაერის კვლევების ცენტრის (CREA) მონაცემების მიხედვით, პანდემიური შეზღუდვების შედეგად ევროპაში აზოტის დიოქსიდის კონცენტრაცია საშუალოდ 40 პროცენტით შემცირდა, მყარი ნაწილაკების კი 10 პროცენტით. მათი სტატისტიკური მოდელის მიხედვით, ამ ცვლილებამ 10,000-მდე ნაადრევი გარდაცვალების თავიდან აცილება შეძლო. აქამდე გამოქვეყნებული კვლევები პოზიტიური ზეგავლენის სხვადასხვა მასშტაბს ადგენენ (ერთი კვლევის თანახმად ჩინეთში ჰაერის ხარისხის გაუმჯობესებამ იმაზე მეტი ადამიანის სიცოცხლე გადაარჩინა, ვიდრე COVID-19-მა იმსხვერპლა[7]). თუმცა, სარწმუნო რაოდენობის დადგენას წლები დასჭირდება.
ამ სტატიისთვის მნიშვნელოვანი მხოლოდ ისაა, რომ პანდემიამ საგამონაკლისო ვითარება შექმნა ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის (და ზოგადად სოციალური ტვირთის) შეფასების და ინტერპრეტირებისთვის – ერთი მხრივ, ქრონიკული რესპირატორული სტრესის შედეგად გაჩენილი მოწყვლადობა რესპირატორული დაავადების (და არა მხოლოდ) მიმართ ახალი სიმწვავით გამოვლინდა, თუმცა მეორე მხრივ ჰაერის ხარისხის გაუმჯობესებამ სიკვდილიანობის მაჩვენებელი შეამცირა. ამასთან, COVID 19-ის სიკვდილიანობას არა მხოლოდ ჰაერის ხარისხი, არამედ სხვა უამრავი ფაქტორიც განსაზღვრავს – ქრონიკული დაავადებების გავრცელება, დემოგრაფიული სურათი, წვდომა სამედიცინო სერვისებზე და სხვა. ეს 2020-2022 წლებში ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის გამოცალკევებას კიდევ უფრო ართულებს. პარადოქსულია, მაგრამ პანდემიური ვითარების განსაკუთრებულობის გამო უნდა ვივარაუდოთ, რომ დღეს 2019 წლის მონაცემები უფრო რელევანტურია, ვიდრე შარშანდელი ან შარშანწინდელი მაჩვენებლები.
სტატისტიკური მეთოდების დახმარებით ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის გამოთვლა მნიშვნელოვან სირთულეებს უკავშირდება – კავშირის დადგენას ართულებს ცვლადების რაოდენობა, რომელიც უნდა გავითვალისწინოთ, მონაცემთა ხარისხთან დაკავშირებული პრობლემები და მონაცემთა არაერთგვაროვანი ინტერპრეტაცია. ასეთივე სირთულეები ახასიათებს ზოგადად ეპიდემიოლოგიურ კვლევებს, რომლებიც ეკოლოგიური ფაქტორების ზეგავლენას შეისწავლიან ადამიანის ჯანმრთელობაზე.
ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული ზიანის დადგენას და შეფასებას ორი ტიპის ინფორმაცია სჭირდება: მაქსიმალურად ზუსტი, სანდო და გეოგრაფიულად დეტალური მონაცემები ჰაერის ხარისხის შესახებ და ასეთივე სრული სამედიცინო მონაცემთა ბაზა. დაბინძურების ზეგავლენის თითქმის ყველა კვლევის უკან დგას შედარება დაბინძურებულ ჰაერთან შეხებაში მყოფ ჯგუფსა და შედარებით ნაკლებად დაბინძურებულ გარემოში მაცხოვრებელ ან დასაქმებულ ჯგუფს შორის. შესაძლებელია შედარება როგორც დროში – ნაკლებად დაბინძურებული პერიოდის შედარება უფრო დაბინძურებულ პერიოდთან – ისე სივრცეში – ნაკლებად დაბინძურებული გარემოს შეპირისპირება უფრო დაბინძურებულ გარემოსთან.
ეროვნული მასშტაბის მიგნებები მხოლოდ ფართო სურათის დანახვაში გვეხმარება. თუმცა, გარდა იმისა, რომ მას ახასიათიებს ზოგადი კანონზომიერებებიც, ჰაერის დაბინძურების ძირითადი ზეგავლენა ადგილობრივია. საქართველოში, სადაც მოსახლეობის 60 პროცენტზე მეტი ქალაქში ცხოვრობს, ჰაერის დაბინძურების ნეგატიური ზეგავლენაც მკვეთრად კონცენტრირებულია დიდ ქალაქებში. ამიტომ, განხილული სიკვდილიანობის თუ ავადობის მონაცემების უკან მეტწილად საქართველოს დიდ ქალაქებში მაცხოვრებელი მოსახლეობა დგას. შესაბამისად, მოსახლეობასთან შეფარდებული ეს მონაცემები კიდევ უფრო საგანგაშოდ უნდა მივიჩნიოთ.
თუმცა, როგორც სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში მიუთითებს, „მიუხედავად ამისა, ქვეყანაში არ მიმდინარეობს ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის მიერ რეკომენდებული პარამეტრების მიხედვით ჰაერის დაბინძურების ზუსტი გავლენის შეფასება მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე, რის უმთავრეს მიზეზადაც ჰაერის ხარისხის მონიტორინგის არსებული სისტემა სახელდება, რომელიც ჰაერის დაბინძურების სრულფასოვან სურათს არ იძლევა.“[8] პრობლემას ადასტურებს გარემოს ჯანმრთელობის ეროვნული სამოქმედო გეგმაც (NEHAP-2), რომლის მიხედვითაც „ჰაერის ხარისხის შეფასების არსებული სისტემა არ იძლევა საშუალებას ქვეყნის სრული მასშტაბით სრულფასოვნად იქნეს შეფასებული ჰაერის დაბინძურება და მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე ზეგავლენა ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის მიერ რეკომენდებული პარამეტრების მიხედვით და საჭიროებს შეფასების სისტემის გაუმჯობესებას.“[9]
ჰაერის ხარისხის მონიტორინგის სისტემის გაუმჯობესებასთან ერთად, მნიშვნელოვანია ეპიდემიოლოგიური მონაცემების ხარისხის და ხელმისაწვდომობის გაუმჯობესებაც, რაც დღეს არანაკლებ მნიშვნელოვანი შემაფერხებელი ფაქტორია.[10] გეოგრაფიულად დეტალური ეკოლოგიური და ეპიდემიოლოგიური მონაცემების არსებობის შემთხვევაში შესაძლებელი გახდება არა მხოლოდ ეროვნული მასშტაბის ტენდენციების დადგენა, არამედ ადგილობრივი ზეგავლენის შეფასება, მათ შორის რუსთავში ჰაერის დაბინძურების ზეგავლენის რაოდენობრივი კვლევის ჩატარება, რომელიც პასუხს გასცემდა საკვანძო შეკითხვებს დაბინძურებულ ჰაერთან დაკავშირებული სოციალური ტვირთის შესახებ: ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული ავადობის რა ნაწილზეა პასუხისმგებელი ანთროპოგენული დაბინძურება? რა ტიპის ავადობის მატებას იწვევს ჰაერის დაბინძურება რუსთავში და როგორ შეიძლება მასთან გამკლავება? ვინაა ყველაზე მოწყვლადი ჰაერის დაბინძურების ზეგავლენის მიმართ? რა ღონისძიებები იქნებოდა ყველაზე ეფექტური ჰაერის დაბინძურების მავნე ზეგავლენის შესამცირებლად?
ამ კითხვებზე პასუხის გასაცემად შესაძლებელია როგორც პროსპექტული ისე რეტროსპექტიული ეპიდემიოლოგიური კვლევის ჩატარება. პირველ შემთხვევაში უნდა აირჩეს მოსახლეობის გარკვეული ჯგუფი, რომელზეც წლების განმავლობაში ჩატარდება დაკვირვება ჯანმრთელობის მდგომარეობის და დაბინძურებასთან შეხების კუთხით. რეტროსპექტიული კვლევის კუთხით შესაძლებელია წარსული დაბინძურების მოდელირება, მასთან შეხების გაზომვა და საკვლევი ჯგუფის სამედიცინო ისტორიაში შესაძლო კორელაციების პოვნა. დღეს ჰაერის დაბინძურების ჯანმრთელობაზე ზეგავლენის შესასწავლად ორივე ტიპის კვლევები ფართოდ გამოიყენება და მათ შორის არჩევანს, ძირითადად, მონაცემთა ხელმისაწვდომობა განაპირობებს.
რუსთავში შესაძლებელია სივრცითი კვლევის ჩატარებაც – ანუ შედარება არა მხოლოდ დროში, არამედ ადგილმდებარეობის მიხედვით. მაგალითად, ის, რომ რუსთავი ორ ნაწილადაა გაყოფილი – ძველ და ახალ რუსთავად – ქმნის ე.წ. „ბუნებრივ ექსპერიმენტს“. საწარმოების კონცენტრაცია ქალაქის ერთ ნაწილში (ძველ რუსთავში 47 საწარმო მოქმედებს, ახალ რუსთავში 3[11]) ქმნის სტატისტიკურად საინტერესო გარემოს დაბინძურების ზეგავლენის შესასწავლად, რადგან ერთი ქალაქის ორ ნაწილზე ფოკუსირება შესაძლოა ბევრი შესაძლო ფაქტორის მოქმედებას გამორიცხავდეს, რაც მკვლევრებს უშუალოდ დაბინძურებული ჰაერის ზეგავლენის შეფასების საშუალებას მისცემდა.
2017 წელს საქართველოს მთავრობამ დაამტკიცა გეგმა „ქ. თბილისის ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურების შემცირების ხელშემწყობი ღონისძიებების შესახებ”, რომელიც, სხვა ინტერვენციებთან ერთად, ითვალისწინებს ღონისძიებებს „დაბინძურებული ჰაერის ზეგავლენის შეფასებისთვის მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე“. გეგმის შესაბამისად, დაავადებათა კონტროლისა და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის ეროვნული ცენტრმა შეიმუშავა ჰაერის დაბინძურების ზეგავლენის შესაფასებლად მნიშვნელოვანი ინდიკატორები, მათ შორის „მწვავე რესპირაციული დაავადებებით გამოწვეული სიკვდილიანობის მაჩვენებელი 0-4 წლამდე ასაკის ბავშვებში“, „მწვავე რესპირაციული დაავადებებით ავადობის მაჩვენებელი 0-4 წლამდე ასაკის ბავშვებში“, „0-4 წლის ასაკის ბავშვები, რომლებიც ცხოვრობენ ისეთ შინამეურნეობებში, სადაც ნახშირი, შეშა ან ბიომასაა გამოყენებული გათბობისა და საკვების მომზადების ძირითად წყაროდ“; „0-14 წლის ბავშვებში ქრონიკული რესპირაციული დაავადებების პრევალენტობა“. ამასთან, იგეგმება იმ მოსახლეობის აღწერა, რომელიც მყარ საწვავს მოიხმარს; ასევე, იგეგმება დადგინდეს „იმ ადამიანთა პროცენტული რაოდენობა, რომლებიც ცხოვრობენ PM10–ის სხვადასხვა დონის მქონე ქალაქებში (მკგ/მ3-ში)“;
განხორციელების შემთხვევაში ამ ღონისძიებების ერთობლიობა შექმნიდა ჰაერის დაბინძურების ზეგავლენის პირველ სისტემურ შესწავლას თანამედროვე მეთოდოლოგიის გამოყენებით. თუმცა, მნიშვნელოვანია საკვლევ ჯგუფში მოხვდნენ სხვა ასაკის პირებიც. როგორც გრაფიკი მიუთითებს,[12] ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სიკვდილიანობის კუთხით უფრო ხანდაზმული მოსახლეობა უფრო მოწყვლადია, რაც კვლევაში მათი ჩართვის აუცილებლობაზე მიუთითებს.
ამასთან, სრული სოციალური ტვირთი, რომელსაც ჰაერის დაბინძურებას მოსახლეობას აკისრებს, უშუალოდ ჯანმრთელობისთვის მიყენებული ზიანით არ შემოიფარგლება. დაბინძურებული ჰაერი ნეგატიურად ზემოქმედებს სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული ცხოვრების ისეთ მრავალფეროვან ნაწილებზე, როგორიცაა აკადემიური მოსწრება, პროდუქტიულობა, უძრავი ქონების ფასი და სხვა. შესაბამისად, ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებული სოციალური ტვირთის მასშტაბის აღსაქმელად მნიშვნელოვანია ამ ტიპის ზეგავლენაც შეფასდეს.
ჰაერის დაბინძურების ჯანმრთელობაზე ზეგავლენის შესახებ მონაცემების და ინფორმაციის კუთხით დღეს არსებული მდგომარეობა ასეთია: ხელმისწავდომია გარკვეული მონაცემთა ბაზები ეროვნული დონის ზოგად ტენდენციებზე, თუმცა ადგილობრივი ზეგავლენის შესახებ არსებობს მონაცემებისა და ცოდნის მწვავე დანაკლისი, როგორც უშუალოდ ჯანმრთელობის, ისე სხვა ტიპის ზეგავლენის შესახებ. ამ დანაკლისის გამოსწორობას ეპიდემიოლოგიური და ეკოლოგიურად მგრძნობიარე ეკონომიკური და სოციალური მონაცემების პარალელურად შეგროვება დასჭირდება.
სტატია მოამზადა გიორგი ცინცაძემ სამოქალაქო მოძრაობა “გავიგუდეთ”-თან თანამშრომლობით, USAID-ის სამოქალაქო საზოგადოების ჩართულობის პროგრამის ფარგლებში. ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) დაფინანსებით.
სტატიის შინაარსზე პასუხისმგებელია ავტორი. ის შესაძლოა არ გამოხატავდეს EWMI-ს, USAID-ის ან/და ამერიკის შეერთებული შტატების მთავრობის შეხედულებებს.
[1] Lelieveld, J., K. Klingmüller, A. Pozzer, R. T. Burnett, A. Haines, and V. Ramanathan. “Effects of fossil fuel and total anthropogenic emission removal on public health and climate.” Proceedings of the National Academy of Sciences 116, no. 15 (2019): 7192-7197.
[2] Global Burden of Disease Collaborative Network. Global Burden of Disease Study 2019 (GBD 2019) Results. Seattle, United States: Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME), 2021.
[3] წყარო: Global Burden of Disease Collaborative Network. Global Burden of Disease Study 2019 (GBD 2019) Results. Seattle, United States: Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME), 2021. RISK: HOUSEHOLD AIR POLLUTION FROM SOLID FUELS & AMBIENT PARTICULATE MATTER POLLUTION
[4] Bonjour et al. (2013) – Solid Fuel Use for Household Cooking: Country and Regional Estimates for 1980–2010. Environmental Health Perspectives.
[5] Global Burden of Disease Collaborative Network. Global Burden of Disease Study 2019 (GBD 2019) Results. Seattle, United States: Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME), 2021. DALYS (DISABILITY-ADJUSTED LIFE YEARS) – CAUSE: ALL CAUSES – RISK: AMBIENT PARTICULATE MATTER POLLUTION – SEX: BOTH – AGE: AGE-STANDARDIZED (RATE)
[6] ბეთ გარდინერი. „დაბინძურებული ჰაერის დამღუპველი შედეგი.“ National Geographic. 2021
[7] Chossière, Guillaume P., Haofeng Xu, Yash Dixit, Stewart Isaacs, Sebastian D. Eastham, Florian Allroggen, Raymond L. Speth, and Steven RH Barrett. “Air pollution impacts of COVID-19–related containment measures.” Science advances 7, no. 21 (2021): eabe1178.
[8] „უფლება სუფთა ჰაერზე (ატმოსფერული ჰაერის ხარისხი საქართველოში).“ საქართველოს სახალხო დამცველი. 2019
[9] გარემოს ჯანმრთელობის ეროვნული სამოქმედო გეგმა 2018-2022 (NEHAP-2)
[10] „რუსთავი – კორელაცია სასუნთქი სისტემის დაავადებებსა და ჰაერის დაბინძურებას შორის“. ცირა გვასალია. გავიგუდეთ.
[11] იქვე.
[12] Global Burden of Disease Collaborative Network. Global Burden of Disease Study 2019 (GBD 2019) Results. Seattle, United States: Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME), 2021. Variable calculated by OWID: the sum of [‘Deaths – Cause: All causes – Risk: Ambient particulate matter pollution – Sex: Both – Age: Under 5 (Rate)’, ‘Deaths – Cause: All causes – Risk: Ambient ozone pollution – Sex: Both – Age: Under 5 (Rate)’]