რუსთავი მყარი ნაწილაკებით დაბინძურების კუთხით მოწინავეა არა მხოლოდ ქვეყანაში, არამედ დასავლეთ აზიაში მე-7 ადგილს იკავებს.[1] ეს დამბინძურებლები უფრო მეტ ადამიანზე ახდენს გავლენას, ვიდრე ნებისმიერი სხვა. მყარი ნაწილაკების უმთავრესი კომპონენტებია: სულფატები, ნიტრატები, ამიაკი, სოდიუმის ქლორიდი, შავი ნახშირბადი, მტვერი და წყალი. ესაა კომპლექსური ნაერთი, რომელიც შეიცავს ჰაერში დაგროვებულ მყარ და თხევად ნაწილაკებს. ქ.რუსთავში არსებული ავტომატური ფონური სადგური ზომავს ორი სახის მყარ ნაწილაკებს – PM10-სა და PM2.5-ს. მათ შორის განსხვავება ნაწილაკების ზომაშია. PM10 – 10 ან უფრო ნაკლები მიკრონის დიამეტრის ნაწილაკებია, ხოლო PM2.5 – 2.5 მიკრონის ან უფრო ნაკლები დიამეტრის ნაწილაკები. სამწუხაროდ, რაც უფრო მცირეა ნაწილაკის ზომა, მით მეტად სერიოზული შეიძლება იყოს მისგან მიყენებული ზიანი.[2]
მეცნიერებმა ჯერ კიდევ 1970-იან წლებში დაიწყეს მყარი ნაწილაკების ზემოქმედების კვლევა ფიზიკურ ჯანმრთელობაზე. ჩვენ დიდი ხანია ვიცით, რომ დაბინძურებული ჰაერის სუნთქვა ზიანს აყენებს გულ-სისხლძარღვთა, სასუნთქი სისტემების ჯანმრთელობას და შეიძლება ნაადრევი გარდაცვალების მიზეზიც გახდეს. თუმცა, მყარი ნაწილაკების გავლენა კოგნიტურ ფუნქციაზე და ზოგადად – ფსიქიკურ კეთილდღეობაზე ნაკლებადაა შესწავლილი, მხოლოდ ბოლო ათწლეულში დაიწყო საუბარი იმაზე, რომ მყარი ნაწილაკები ისეთივე საზიანო შეიძლება იყოს ჩვენი ფსიქიკისთვის, როგორიც მაგალითად – ფილტვებისთვის.
თუმცა, მაინც როგორ ახდენს მყარი ნაწილაკები გავლენას ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე?
– დამბინძურებლები ხვდებიან ფილტვებში და იწვევენ სასუნთქი გზების ანთებას, ამან ასევე შეიძლება გამოიწვიოს ნერვული სისტემის ანთებაც.
– ნერვული სისტემის ანთება ზრდის ანთებით ციტოკინეზს (inflammatory cytokines ) და ააქტიურებს მიკროგლიას (მიკროგლია – (microglia) მეზენქიმური წარმოშობის მიკროგლიის უჯრედი), რათა სტრესს გაუმკლავდეს. აღნიშნულმა ანთებამ შეიძლება დნმ-იც კი დააზიანოს.
– მყარი ნაწილაკები შეიძლება ტვინშიც მოხვდნენ ცხვირისმიერი ლორწოვანი მემბრანით (nasal mucous membranes), სადაც ნეირონებს შეუძლიათ PM2.5-ის ტრანსპორტირება ტვინის ქსოვილებში, რასაც ტვინის დაზიანება მოყვება.
– დამბინძურებლები, რომლებიც ტვინში ხვდებიან აზიანებენ როგორც თავად ტვინს, ისე მის ავტონომიურ სისტემას (limbic system) რომელიც შედგება ტვინის იმ სტრუქტურებისგან, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან ემოციებზე და მოგონებებზე საპასუხო რეაქციებზე.
– დროთა განმავლობაში, 5-ის განმეორებითმა ზემოქმედებამ შეიძლება უფრო და უფრო მეტი ზიანი მოუტანოს ავტონომიურ სისტემას, რომელიც პოტენციურად გააუარესებს მენტალურ ჯანმრთელობას და გაზრდის სიმპტომების გამოვლენის სიხშირეს.[3]
2.5 მიკრონისა და უფრო მცირე დიამეტრის მქონე მყარი ნაწილაკები მეცნიერების ვარაუდით ტვინში ყოველდღიური სტრესორებით გამოწვეულ ანთებას აუარესებს, რაც იწვევს ან ამძაფრებს სიმპტომებს. გაზრდილი მიკროგლიური ანთება (მიკროგლია – (microglia) მეზენქიმური წარმოშობის მიკროგლიის უჯრედი) სტრესის გამო პოტენციურად უკავშირდება ფსიქიკური აშლილობის გაზრდილ რისკებს, მათ შორის შფოთვასა და დეპრესიის ეპიზოდებს.
ცხოველებსა და ადამიანებზე ჩატარებული კვლევებით დადგინდა, რომ ჰაერში მყარი ნაწილაკების მაღალი დონე იწვევს ოქსიდაციურ სტრესს. მყარ ნაწილაკებს აქვს პირდაპირი ნეიროტოქსიკური მოქმედება და ხელს უშლის სტრესის ჰორმონის – კორტიზოლის ნორმალურ გამომუშავებას. სხვა ფაქტორებთან ერთად – როგორიცაა მაგალითად ფიზიკური უმოქმედობა, ძილის ნაკლებობა, ანთებითი პროცესები, ინდივიდის პირადი სამედიცინო ისტორია, მყარი ნაწილაკების მაღალი დონე შეიძლება გახდეს დეპრესიული განწყობისა და შფოთვების განვითარების საფუძველი. შედეგები კიდევ უფრო მძიმეა მაშინ, თუ მყარი ნაწილაკებით დაბინძურებული ჰაერის სუნთქვა ინდივიდს ბავშვობიდან ან მოზარდობიდანვე უწევს.[4]
მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ მყარი ნაწილაკებით ჰაერის დაბინძურებამ შეიძლება ზიანი მიაყენოს ბავშვების შემეცნებით შესაძლებლობებს, გაზარდოს მოზრდილებში კოგნიტური ფუნქციის დაქვეითების რისკი და ხელი შეუწყოს დეპრესიას – მყარი ნაწილაკები იწვევს თავის ტვინში ანთებას და ოქსიდაციურ სტრესს, რამაც თავის მხრივ დეპრესიის გამოვლინებას შეიძლება შეუწყოს ხელი. აღმოჩნდა, რომ PM10-ის კონცენტრაციის ყოველი 19.4 მკგ/მ3-ის ზრდისას, დეპრესიული ეპიზოდების გამო გადაუდებელი დახმარების განყოფილებაში ვიზიტების რისკი 7.2%-ით იზრდებოდა.[5]
გარდა იმისა, რომ ჰაერის დაბინძურება ბავშვებსა და ზრდასრულებში მათ კოგნიტიურ ფუნქციაზე ახდენს გავლენას, კვლევებით დადგენილია, რომ ის აგრეთვე ზემოქმედებას ახდენს ისეთ დაავადებებზე, როგორიცაა პარკინსონი, ალცჰაიმერი თუ დემენცია. აღმოჩნდა, რომ მენტალური ჯანმრთელობის ცენტრებს უფრო ხშირად ესტუმრებიან ხოლმე იმ დღეებში, როცა მყარი ნაწილაკებით დაბინძურება მაღალია. გარდა ამისა, სიკვდილიანობა, რომელიც მენტალურ და ქცევით დაავადებებთანაა დაკავშირებული, უფრო მაღალია ისეთ დღეებში, როცა გარეთ ბურუსია (haze – ატმოსფერული ფენომენი, როცა მტვერი და სხვა მშრალი ნაწილაკები შეუიარაღებელი თვალითაც ჩანს).
რამდენიმე კვლევით დადგინდა, რომ თვითმკვლელობის შემთხვევებსა და ჰაერში NO2, O3, PM, და SO2 შემცველობის მაღალ დონეს შორის პირდაპირი კავშირი არსებობს. ხოლო აზოტის ოქსიდებისა (NOx) და PM2.5-ის კვარტალთშორისი დიაპაზონის (Interquartile range) ზრდა იწვევს ფსიქიკური აშლილობების შემთხვევების 18-39%-იან ზრდას.[6]
ამერიკასა და დანიაში ჩატარებული კვლევების მიხედვით, ნაპოვნია კავშირი დაბინძურებულ ჰაერსა და ისეთ აშლილობებს შორის, როგორიცაა: შიზოფრენია, ბიპოლარული და პიროვნული აშლილობები.[7]
ჩიკაგოს უნივერსიტეტის მკვლევრების გუნდმა დაადგინა, რომ ბიპოლარული აშლილობის მაჩვენებელი 27%-ით მეტია აშშ-ს იმ ოლქებში, რომლებშიც ჰაერი ყველაზე დაბინძურებულია, ვიდრე იმ ოლქებში, რომლებშიც საუკეთესო ჰაერია. დანიის მონაცემების შესწავლისას კი გამოიკვეთა, რომ ადრეული ბავშვობისას დაბინძურებული ჰაერის ზემოქმედება უფრო მჭიდროდ იყო დაკავშირებული დეპრესიასთან (50%-იანი ზრდა), შიზოფრენიასა (148%-იანი ზრდა) და პიროვნულ აშლილობებთან (162%-იანი ზრდა).[8]
აშშ-ში ჩატარებულმა კვლევამ აღმოაჩინა, რომ იმ ექთნებს, რომლებიც PM2.5 და 10-ის უფრო მაღალ კონცენტრაციას სუნთქავდნენ წელიწადის განმავლობაში „შფოთვის სიმპტომების“ მნიშვნელოვნად მაღალი შანსები ჰქონდათ. კვლევის დროს გათვალისწინებული იყო ექთნების სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორიც და დადგინდა, რომ ჰაერის დაბინძურებასა და შფოთვით სიმპტომებს შორის კავშირი უფრო დიდი იყო დაბალი სოციალურ-ეკონომიკური შესაძლებლობების მქონე ჯგუფებში და მათთვის, ვისაც უკვე ჰქონდა არსებული ფიზიკური ჯანმრთელობის პრობლემა.[9]
აღმოჩნდა, რომ არსებობს დადებითი კავშირი CO, O3, NOx-ს, უმცირეს მყარ ნაწილაკებსა და დემენციას და კოგნიტურ დაქვეითებას შორის. ამის მსგავსად, დამოუკიდებელ კვლვევაში ნათქვამია, რომ შავი ნახშირბადის (რომელიც მყარი ნაწილაკების შემადგენლობაში შედის) ხანგრძლივი ზემოქმედება ხანდაზმულ მამაკაცებში კოგნიტური ფუნქციის დაქვეითების შანსს 1.3-ჯერ ზრდის.[10]
რაშის სამედიცინო კოლეჯში ჩატარებული კვლევით დადგინდა, რომ ხანდაზმულ ქალებს, რომელბიც მყარი ნაწილაკებით დაბინძურებულ ჰაერს სუნთქავდნენ, ჰქონდათ უფრო მაღალი კოგნიტური ფუნქციის დაქვეითება, იმავე ასაკის სხვა ქალებთან შედარებით. მკვლევართა გუნდმა შეისწავლა 19 000- ზე მეტი ქალის ისტორია, ასაკით 70-81 წლამდე. მისამართებისა და სამედიცინო ჩანაწერების გამოყენებით, მეცნიერები მყარი ნაწილაკების გავლენას 7-14 წლამდე აკვირდებოდნენ და ქალებს კოგნიტური უნარების ტესტებს უტარებდნენ, რის შედეგადაც დაადგინეს, რომ მყარი ნაწილაკების ხანგრძლივმა ზემოქმედებამ მნიშვნელოვნად გააუარესა ქალების შემეცნებითი უნარები.[11]
2014 წელს ისრაელში ჩატარებული კვლევით დადგინდა, რომ არსებობს სუსტი დადებითი კორელაცია მყარ ნაწილაკებსა და შიზოფრენიის ფსიქოზური გამწვავებისა და შიზოფრენიით დაავადებულ ადამიანებში სუიციდის მცდელობებს შორის. მსგავსი კვლევებია ჩატარებული ვანკუვერში სადაც მყარ ნაწილაკებსა და სუიციდის მცდელობებს შორის დადგინდა კავშირი, სეულში – სადაც თვითმკვლელობის დაფიქსირებული (განხორციელებული) შემთხვევები იზრდებოდა და ჩინეთში, ქალაქ კუანჭოუში, სადაც ჰაერში PM10-ის და NO2-ის ზრდასთან ერთად იზრდებოდა თვთმკვლელობის ჩადენის რისკები.[12]
ჩინეთში ჩატარებულ კვლევაში, რომელშიც 352 ჯანმრთელი ადამიანი მონაწილეობდა, მეცნიერებს სურდათ დაედგინათ ამ ადამიანების მიდრეკილება დეპრესიის მიმართ. მკვლევრებმა აღმოაჩინეს, რომ PM2.5-ის სუნთქვა ასოცირდებოდა კოგნიტურ ტესტებში ცუდ შედეგებთან და შფოთვა-დეპრესიის უფრო მაღალ მაჩვენებლებთან. მეცნიერები აკვირდებოდნენ მონაწილეების ტვინის აქტივობებს მაშინ როცა ისინი მარტივ კოგნიტურ დავალებებს ასრულებდნენ. იმისთვის, რომ ტვინის აქტივობაზე სოციალური სტრესის გავლენა შეეფასებინათ, კოგნიტური დავალებისას მკვლევრებმა მონაწილეებს კონკურენტის ფოტო აჩვენეს და მათი მუშაობა კონკურენტისას შეადარეს. იმ მონაწილეებს, რომელთაც PM2.5-ის უფრო მაღალი მაჩვენებლის სუნთქვა უწევდათ, კოგნიტური დავალების შესრულებისას უფრო ნელი რეაქცია ჰქონდათ, PM2.5-ის ეფექტი კიდევ უფრო გაძლიერდა სოციალური სტრესისას. აღმოჩნდა, რომ სოციალურ სტრესს უფრო გამოხატული გავლენა ჰქონდა იმ ადამიანებში, რომელთაც ჰქონდათ გენეტიკური წინასწარგანწყობა და სუნთქავდნენ უფრო დაბინძურებულ ჰაერს.[13]
1974-2017 წლებში ინგლისურენოვანი კვლევების სისტემური ანალიზით დადგინდა მნიშვნელოვანი კავშირი PM2.5-ის გრძელვადიან ზემოქმედებასა და დეპრესიის რისკს შორის, შესაძლო კავშირი PM2.5-სა და შფოთვას შორის და ასევე შესაძლო კავშირი PM10-ის მოკლევადიან ზემოქმედებასა და სუიციდის რისკს შორის.[14]
გარდა იმისა, რომ მყარი ნაწილაკები ზრდიან დეპრესიული განწყობისა თუ ზოგადად, სხვა ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების რისკებს, ისინი ასევე გავლენას ახდენენ კეთილდღეობის სუბიექტურ აღქმებზე. კვლევამ, რომელმაც 210 მილიონზე მეტი „თვითი“ შეისწავლა, დაადგინა, რომ იმ პირებს, რომელთა საცხოვრებელ არეალშიც PM2.5-ის მაღალი მაჩვენებელი იყო, ზოგადად უფრო დაბალი კეთილდღეობის შეგრძნება ჰქონდათ.[15]
კვლევები მხოლოდ ადამიანებზე როდი ტარდებოდა, ოჰაიოს უნივერსიტეტში ექსპერიმენტი ჩატარდა თაგვებზე. თაგვებს კვირაში ხუთი დღე, რვა საათით მყარი ნაწილაკების მაღალი მაჩვენებლის სუნთქვა უწევდათ რათა მკვლევარს გაეგო დაახლოებით რა შედეგი ექნებოდა მყარი ნაწილაკებით დაბინძურებას ადამიანზე, რომელიც დაბინძურების მაღალი მაჩვენებლის პირობებში მუშაობდა. 10 თვის შემდეგ მკვლევრებმა დაინახეს, რომ იმ თაგვებს, რომლებიც დაბინძურებულ ჰაერს სუნთქავდნენ უფრო მეტი დრო ჭირდებოდათ ლაბირინთიდან გამოსვლისთვის და უფრო მეტ შეცდომას უშვებდნენ, ვიდრე ის თაგვები რომლებიც დაბინძურებულ ჰაერს არ სუნთქავდნენ.[16]
ინდუსტრიულ ადგილებში მცხოვრები და დასაქმებული ადამიანების ფსიქოლოგიური მდგომარეობა კი პორტუგალიელმა მკვლევრებმა შეისწავლეს. ასეთმა ადამიანებმა შფოთვისა და დეპრესიის ტესტებში უფრო მაღალი ქულები მიიღეს. [17]
გარდა ზრდასრულებისა, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია კვლევები, რომლებიც მცირეწლოვან ბავშვებსა და მოზარდებზე კონცენტრირდება. ერთ-ერთი დაშვებით, PM2.5-ის ზემოქმედება ზრდიდა ისეთი სიმპტომების გაჩენის რისკს, რომელთა გამოც ბავშვები ფსიქიატრიულ შემოწმებას საჭიროებდნენ.
2019 წელს ჩატარებულმა კვლევამ შეისწავლა PM2.5-ის მოკლევადიანი ზემოქმედება 18 წლამდე ასაკის 6800-ზე მეტ პაციენტზე, რომლებიც ოჰაიოში, ცინცინატის სამედიცინო ცენტრში გაგზავნეს ფსიქიატრიული შემოწმებისთვის ისეთი სიმპტომებისთვის, რომელიც გადაუდებელ შემთხვევებად განიხილება. მათ შორის: სუიციდური აზრები ან ქცევა და ადაპტაციის აშლილობა (adjustment disorder) – ძლიერი სტრესი, სევდა და შფოთვა, რომელიც გამოწვეულია მნიშვნელოვანი ცხოვრებისეული მოვლენით.
კვლევით დადგინდა, რომ PM2.5-ის მოკლეხნიანი ზრდაც კი სიმპტომების გამო საავადმყოფოში გაგზავნილი ბავშვების რაოდენობის მნიშვნელოვან ზრდას იწვევდა.
ბავშვები, რომლებიც ისედაც განიცდიან სტრესის სხვადასხვა ფაქტორის, მაგალითად ოჯახური არასტაბილურობის, ძალადობის ან სიღარიბის გამო, მყარი ნაწილაკების მაღალი მაჩვენებლის გამო უფრო სერიოზული დაავადებების განვითარების კიდევ უფრო მაღალი რისკის ქვეშ არიან.[18]
შვედეთში ჩატარებული კვლევის მიხედვით კი ბავშვები, რომლებიც ისეთ არეალში ცხოვრობდნენ სადაც PM10, PM2.5 და NO2-ის დონე მაღალი იყო, უფრო ხშირად იღებდნენ ფსიქიატრიულ მედიკამენტებს. გარდა ამისა, მკვლევრების თქმით ადრეულ ბავშვობაში ჰაერის დაბინძურების მაღალი დონე სუსტად ასოცირდება აუტისტური სპექტრისა და ფსიქოზურ აშლილობებთან. მკვლევარების თქმით მყარი ნაწილაკების მაღალ დონეს ორსულობისას გავლენა უნდა ჰქონდეს ნაყოფის ჩამოყალიბებაზე, თუმცა აღნიშნულ კვლევაში საკმარისი მტკიცებულებები არ მოიპოვებოდა და შესაბამისად, ეს ასოციაცია დაუზუსტებელი დარჩა.[19]
ბოსტონში ჩატარებული კვლევით, სადაც მეცნიერები 200-ზე მეტ ბოსტონელ ბავშვს დაბადებიდან საშუალოდ 10 წლამდე აკვირდებოდნენ აღმოჩნდა, რომ ბავშვები, რომლებიც შავი ნახშირბადის (მყარი ნაწილაკების ერთ-ერთი შემადგენელი კომპონენტი) მაღალ შემცველობას სუნთქავდნენ უფრო ცუდ შედეგებს აჩვენებდნენ ტესტებში, ჰქონდათ შედარებით ცუდი მეხსიერება და შედარებით დაბალი IQ.
მიჩიგანის უნივერსიტეტში ჩატარებული კვლევით კი აღმოჩნდა, რომ შტატში არსებულ იმ სკოლებში, რომლებიც ინდუსტრიული დაბინიძურებასთან ახლოსაა განლაგებული, მოსწავლეებს უფრო დაბალი დასწრების მაჩვენებელი ჰქონდათ და ასევე სტუდენტების პროცენტული რაოდენობა, რომლებიც ვერ აკმაყოფილებდნენ ტესტირების სახელმწიფო სტანდარტებს ბევრად უფრო მაღალი იყო, მაშინაც კი, როცა კვლევის დროს მეცნიერებს სოციალურ-ეკონომიკური და სხვა სახის განმასხვავებელი ფაქტორები მხედველობაში ჰქონდათ მიღებული.[20]
გარდა იმ შეუფასებელი ზიანისა, რასაც ყოველდღიურად ვიღებთ, პრობლემის ეკონომიკური ხარჯიც საკმაოდ მაღალია. 2018 წელს ჩინეთში გამოქვეყნებული მონაცემების მიხედვით, PM2.5-ის მაჩვენებლის ზრდა ფსიქიკური დაავადებების განვითარების რისკს 6.67%-ით ზრდიდა, რაც ეკონომიკური თვალსაზრისით წლიურად 22.88 მილიარდ აშშ დოლარის ხარჯს უტოლდებოდა.[21]
თანამედროვე სამყაროში არაერთი გარეგანი ფაქტორი არსებობს, რომელიც ყოველდღიურ ცხოვრებაში სტრესის მიზეზი შეიძლება გახდეს. სამწუხაროდ ის სოციო-ეკონომიკური ფონი და პრობლემები, რაც ქვეყანაში არსებობს ხშირად მხოლოდ ჩვენზე არაა დამოკიდებული და მარტივად გამოსწორებადი არ არის, თუმცა იმისათვის, რომ დავიცვათ როგორც ჩვენი, ისე მცირეწლოვნების ფსიქიკა, რომლებიც განსაკუთრებით მოწყვლადები არიან, საჭიროა პრობლემის გადაჭრაში უფრო აქტიური ჩართულობა – 130 000 მოსახლის მხარდაჭერით და თანადგომით ნამდვილად მოგვარებადია პრობლემა, რომელსაც ჰაერის დაბინძურება ჰქვია.
მასალა მომზადებულია საფრანგეთის საელჩოს ფინანსური მხარდაჭერით, პროექტის „ჯანსაღ გარემოზე ხელმისაწვდომობა რუსთავში“ ფარგლებში
[1] https://www.iqair.com/world-air-quality-report
[2] https://www.who.int/news-room/spotlight/how-air-pollution-is-destroying-our-health
[3] https://www.iqair.com/us/blog/air-quality/air-pollution-and-mental-health
[4] https://www.psychologytoday.com/us/blog/integrative-mental-health-care/202001/the-impact-air-pollution-mental-health
[5] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6447209/
[6] https://www.breeze-technologies.de/blog/impact-of-air-pollution-on-mental-health/
[7] https://www.theguardian.com/society/2019/aug/20/growing-up-in-air-polluted-areas-linked-to-mental-health-issues
[8] https://news.uchicago.edu/story/pollution-linked-increase-bipolar-disorder-and-depression-study-suggests
[9] https://www.urbandesignmentalhealth.com/journal-4—air-pollution-and-mental-health.html
[10] იქვე
[11] https://www.apa.org/monitor/2012/07-08/smog
[12] https://www.urbandesignmentalhealth.com/journal-4—air-pollution-and-mental-health.html
[13] https://www.medicalnewstoday.com/articles/exposure-to-air-pollutants-may-amplify-risk-for-depression-in-healthy-individuals#Strengths-and-limitations
[14] იქვე
[15] https://www.psychologytoday.com/us/blog/integrative-mental-health-care/202001/the-impact-air-pollution-mental-health
[16] იქვე
[17] იქვე
[18] https://www.sanalifewellness.com/blog/does-air-pollution-amplify-risk-for-anxiety-and-depression
[19] https://www.urbandesignmentalhealth.com/journal-4—air-pollution-and-mental-health.html